Uyển ngữ (euphemism) được hiểu đơn giản là những cách nói vòng vo, nói giảm nói tránh, thường là để tránh tác động mạnh đến cảm xúc người nghe.

Ví dụ một bệnh nhân vào bệnh viện trong tình trạng quá nặng, và tử vong trong quá trình hồi sức, bác sĩ khi thông báo tin xấu cho gia đình, thay vì nói “I’m sorry. He died”, có thể dùng uyển ngữ như thế này “I’m sorry. He didn’t make it.” Không đụng đến chữ “chết”, nhưng vẫn chuyển tải được hết ý nghĩa.

Hay một trường hợp khác, để tránh sự bất lịch sự và có thể làm tổn thương người bị khiếm thị, thay vì dùng chữ “blind” thì người ta dùng “visually impaired” hoặc “visually challenged”. Có khá nhiều uyển ngữ dành cho trường hợp nói về người khuyết tật, và điều đó thể hiện sự nhân văn, tránh làm tổn thương người khác. Ví dụ như “having special needs” = “having a disability” (khuyết tật).

Nhưng cách nói giảm nói tránh này có thể tạo cảm giác khó hiểu. Ví dụ một bạn sinh viên người nước ngoài và không thạo tiếng Anh khi mới gặp chữ “physically challenged” sẽ khó mà liên tưởng đến chữ “handicapped” được.

Vậy việc sử dụng uyển ngữ trong lâm sàng ảnh hưởng đến góc nhìn của bệnh nhân như thế nào?

Có một nghiên cứu kia được thực hiện vào năm 2005, trong đó các nhà nghiên cứu khảo sát sự hiệu quả của các kiểu giải thích “heart failure” (mà không nói thẳng ra chữ này). Kết quả cho thấy cách thường nhất mà bác sĩ giải thích khái niệm suy tim là ‘‘you have fluid on your lungs as your heart is not pumping hard enough’’, tiếp ngay sau đó là ‘‘your heart is a bit weaker than it used to be’’ và ‘‘your heart is not pumping properly’’.

Kết luận của nghiên cứu là: “The results showed that the term ‘heart failure’ made patients believe that the illness had more serious consequences, would be more variable over time and would last for longer then when the same symptoms were labeled using the euphemism. In addition, ‘heart failure’ made them more anxious and depressed.”

Điều đó ủng hộ việc cân nhắc sử dụng uyển ngữ trong lâm sàng. Mặc dù, như đã nói ở trên, bản thân uyển ngữ mang tính chất vòng vo, và nguy cơ hiểu không đúng là có. Euphemism như một con dao hai lưỡi mà nếu chúng ta sử dụng tốt có thể mang lại nhiều điều tích cực cho đời này.

Mình còn nhớ trong một buổi học về giao tiếp trong y khoa của ACH, khi một bác sĩ (trong tình huống đóng với bệnh nhân giả) nói rằng “I’ll help you lose weight.” thì sau đó thầy hướng dẫn có đề nghị chỉnh lại thành “We’re here to help you get to the healthy weight.” Lý do là vì nhiều bệnh nhân béo phì đã nghe đi nghe lại về việc giảm cân, đến mức họ bị “dị ứng” với chữ “lose weight”. Nhưng “healthy weight” thì nghe lọt tai hơn một chút, và họ dễ lắng nghe hơn.

Âu thì cũng là những sự khác nhau rất nhỏ về ngôn ngữ. Nhưng những điều nhỏ nhặt ấy làm nên sự khác biệt.

Bài viết từ BS Trần Quang Hưng